Brak tajemnicy zawodowej to brak zaufania klienta. Z kolei brak zaufania wypacza istotę i sens wykonywania zawodu adwokata. W przypadku braku rękojmi tego, że prawnik zachowa wszystkie informację dla siebie i nie wykorzysta ich przeciwko klientowi, nikt o zdrowych zmysłach nie zjawiłby się w kancelarii, aby opowiedzieć o swoich sekretach (również tych najmroczniejszych) i prosiłby o poradę.
Z drugiej strony, jeżeli klient nie zdradzi wszystkich posiadanych informacji w danej sprawie, pełnomocnik nie będzie w stanie chronić jego interesów. Niekiedy skrępowanie czy odczuwany wstyd popycha klientów do zakłamywania faktów czy zniekształcania lub ograniczania przekazywanej przez nich wiedzy. Jest to najgorsze co klient może zrobić.
W tym przypadku sprawdza się powiedzenie, że „nawet najgorsza prawda jest lepsza od najlepszego kłamstwa”. Tajemnica adwokacka stanowi natomiast gwarancję tego, że owa „najgorsza prawda” pozostanie na zawsze wyłącznie między adwokatem a klientem.
Tajemnica adwokacka jako obowiązek adwokata
Tajemnica adwokacka jest fundamentem konstytucyjnego prawa do rzetelnego procesu i prawa do obrony, a także elementem konstytucyjnego prawa do prywatności. Tajemnica ta stanowi podstawowy obowiązek adwokata.
Jest to gwarancja ochrony interesów klienta oraz konieczny warunek prawidłowego i efektywnego wykonywania czynności zawodowych. Adwokat ma obowiązek zachowania w tajemnicy wszystkiego, czego dowiedział się w związku z prowadzeniem sprawy.
Aby zagwarantowanie tego stało się możliwe, klient nie może czuć się skrępowany obawą, że jego pełnomocnik komukolwiek ujawni uzyskane od niego informacje .
Tajemnica adwokacka ma dwojakie zadanie. Po pierwsze klient musi mieć pewność, że uzyskane od niego informacje nie zostaną nikomu wyjawione, a tym bardziej nie zostaną użyte przeciwko niemu w trakcie prowadzonej sprawy.
Jest to o tyle ważne, że tylko czując się komfortowo, klient zdecyduje się na wyjawienie wszystkich informacji o osobie i o problemie z którym przychodzi. Po drugie, dopiero kiedy klient przedstawi pełny i jasny obraz sprawy, adwokat będzie mógł prawidłowo ocenić szanse klienta oraz wypracować dla niego najlepszą strategię działania.
Zakres tajemnicy adwokackiej określił Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 22 listopada 2004 roku (sygn. SK 64/03) stwierdzając, że „adwokat obowiązany jest zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej. Tajemnica adwokacka rozciąga się zatem na okoliczności związane z udzielaniem pomocy prawnej i chroni zaufanie, jakim obdarzył pełnomocnika podmiot korzystający z pomocy adwokackiej, a innych wiadomości adwokata nie obejmuje.
Rozróżnienia wymagają wypadki, w których dana osoba występuje jako adwokat, realizując swe określone ustawowo zadania na rzecz innego podmiotu (osoby) i te, gdy uczestniczy w obrocie prawnym, zachowując tytuł zawodowy, a nawet posługując się nim, jednak nie realizując tej roli.
Tajemnica adwokacka nie obejmuje też czynności technicznych, związanych z prowadzeniem kancelarii jak podział czynności między pracowników lub aplikantów, obieg dokumentów, ewidencji korespondencji itp.
W orzekaniu o tajemnicy adwokackiej (radcowskiej) konieczne jest oddzielenie informacji, które adwokat (radca) uzyskał świadcząc pracę, czy obsługując podmiot gospodarczy w sposób stały, od tych, które uzyskał w związku z udzielaniem porady prawnej lub prowadzeniem sprawy objęte tajemnicą zawodową”.
Pomoc adwokata a donos na klienta
W kwestii tajemnicy zawodowej adwokatów ważne jest również to, aby klient nie miał poczucia, że przyznając się do winy przed pełnomocnikiem pogarsza swoją sytuację prawną. Co do zasady, adwokat nie ma prawnej możliwości złożenia zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez klienta, jeżeli o tym fakcie dowiedział się w trakcie udzielania porady prawnej.
Co więcej adwokat nie może również złożyć zawiadomienia, kiedy dowie się, iż jakieś działanie jest dopiero zamierzone (np. zamiar morderstwa). Z jednej strony może wydawać się to nie etyczne względem społeczeństwa, z drugiej jednak złożenie donosu byłoby złamaniem jednej z najważniejszych zasad konstytucyjnych, tj. prawa do rzetelnego procesu i prawa do obrony.
W powyższej materii wypowiedział się Wyższy Sąd Dyscyplinarny Adwokatury w orzeczeniu z dnia 9 września 2017 roku, stwierdzając jednoznacznie, że „moralnie nagannym jest składanie donosu na osobę, która obdarzyła donosiciela zaufaniem zwracając się o pomoc w sprawie, przy okazji której ujawniły się okoliczności będące podstawą donosu.
Naganność ta ulega zwielokrotnieniu, gdy mamy do czynienia z działaniem przedstawiciela zawodu opartego na takim zaufaniu, którego wykonywanie polega na świadczeniu pomocy prawnej. Stosunek zaufania jest podstawą wykonywania zawodu adwokata i bez niego nie można wręcz wyobrazić sobie jego wykonywania.
Każda postawa i każde działanie ze strony adwokata, które sprzeniewierza się temu zaufaniu, jednocześnie i generalnie podrywa zaufanie do wszystkich przedstawicieli tego zawodu, wszystkich adwokatów. Inną jest kwestia, czy sprzeniewierzenie zaufaniu klienta stanowi jednocześnie naruszenie tajemnicy adwokackiej.
Zakres tajemnicy adwokackiej wyznacza przede wszystkim związek pozyskania informacji przez adwokata z wykonywaniem merytorycznych czynności zawodowych. U
znanie, że w działaniu obwinionego nie można dopatrzyć się naruszenia tajemnicy zawodowej nie powoduje, że ocenione wyżej jako podrywające zaufanie do zawodu adwokata sprzeniewierzenie się zaufaniu klienta i złożenie na niego donosu, wskazującego go jako sprawcę przestępstwa pozostaje poza zakresem stawianego mu zarzutu”.
Tajemnica adwokacka w świetle prawa
Problematyka tajemnicy adwokackiej została uregulowana w dwóch aktach: 1) ustawie – Prawo o adwokaturze oraz 2) Zbiorze Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu (Kodeksie Etyki Adwokackiej).
Sformułowanie zawarte w art. 6 ust. 1 Prawa o adwokaturze „adwokat obowiązany jest zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej” jest niezwykle szerokie.
Słowo „wszystko” oznacza każdą informację usłyszaną czy przeczytaną w trakcie udzielania porady prawnej czy prowadzenia sprawy (np. przy zapoznawaniu się z aktami sądowymi).
Z kolei „związek z wykonywaniem pomocy prawnej” może dotyczyć każdej sfery kontaktów z klientem – spotkania w kancelarii, korespondencji mailowej, rozmów telefonicznych itd. jednocześnie należy przyjąć, że tajemnica chroni tylko te informacje, które adwokat uzyskał w toku świadczenia czynności zawodowych.
Inne informacje pozyskane przez adwokata tajemnicą adwokacką objęte nie są, np. wiadomości uzyskane od klienta w trakcie spotkania towarzyskiego.
W doktrynie ugruntowało się stanowisko, że informacjami chronionymi, są wszystkie te fakty i wiadomości, które mogłoby zostać ujawnione przez adwokata podczas jego przesłuchania w procesie.
Oznacza to, że chronione tajemnicą są te informacje, które mogłyby być przedmiotem dowodu, a więc muszą one dotyczyć istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy twierdzeń o faktach.
Uznaje się, iż pomimo tego że, tajemnica adwokacka zobowiązanej adwokata do nieujawnienia niczego o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej, to prawnie chronione są te wiadomości, które mają znaczenie dla sprawy, tj. te które oskarżyciel lub strona przeciwna mogłyby wykorzystać w trakcie procesu, działając na niekorzyść klienta.
Problematyczna w orzecznictwie sądów dyscyplinarnych jest kwestia tego, czy tajemnicą adwokacką objęte są informację pozyskane wskutek działania wykraczającego poza granice kompetencji adwokata, tj. podejmowania czynności:
- prawem nieprzewidzianych;
- wątpliwych etycznie;
- prawnie zabronionych.
Zdaniem sądów kluczowe dla rozwiązania powyższej kwestii jest określenie, czy w chwili powierzenia adwokatowi informacji klient czynił to w celu otrzymania od adwokata pomocy prawnej. Jeżeli tak, to fakt, czy otrzymał ją w sposób zadowalający, etyczny czy prawnie dopuszczalny, nie powinien wpływać na istnienie obowiązku zachowania tychże informacji w tajemnicy.
Wyjątkiem od omawianej zasady są informacje, które mogą pomóc w walce z przestępstwami prania pieniędzy i finansowania terroryzmu oraz przestępstwami karno-skarbowymi. Zawody prawnicze są narażone na zetknięcie z praniem pieniędzy, finansowaniem terroryzmu, czy oszustwami skarbowymi.
Wynika to z faktu, że przestępcy często chcą wykorzystać wiedzę i umiejętności prawników do przeprowadzenia nielegalnych operacji finansowych. Adwokat ma ustawowy obowiązek upewnić się, że transakcje dokonywane przy jego pomocy nie stanowią aktu finansowania terroryzmu czy też prania brudnych pieniędzy.
To samo dotyczy transakcji, które mogłyby przyczynić się do uszczuplania budżetu Skarbu Państwa (chodzi głównie o omijanie obowiązku płacenia podatków). W sytuacji podejrzenia dokonywania przez klienta którejś z wyżej wymienionych czynności, adwokat ma obowiązek ewidencjonowania takich działań i zgłaszania ich organom ścigania.
Kary dyscyplinarne za nieprzestrzeganie obowiązku zachowania tajemnicy
Nieprzestrzeganie obowiązku zachowania tajemnicy wiąże się z sankcjami w dwóch różnych sferach . Jedną z nich jest sfera wewnątrzkorporacyjna – chodzi tu o kary dyscyplinarne. Druga wiąże się z sankcjami karnymi określonymi w Kodeksie karnym (dalej KK).
W kwestii postępowania wewnątrzkorporacyjnego, Prawo o adwokaturze w art. 80 ustanawia, że adwokaci i aplikanci adwokaccy podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za postępowanie sprzeczne z prawem, zasadami etyki lub godnością zawodu bądź za naruszenie swych obowiązków zawodowych.
Przepis ten bezpośrednio dotyczy więc obowiązku dochowania tajemnicy adwokackiej. Za jej złamanie, adwokacki sąd dyscyplinarny może nałożyć jedną z poniższych kar:
- upomnienie;
- naganę;
- karę pieniężną;
- zawieszenie w czynnościach zawodowych na czas od trzech miesięcy do pięciu lat;
- wydalenie z adwokatury.
Obok kary nagany i kary pieniężnej sąd może orzec dodatkowo zakaz wykonywania patronatu na czas od roku do pięciu lat. Z kolei Obok kary zawieszenia w czynnościach zawodowych orzeka się dodatkowo zakaz wykonywania patronatu na czas od lat dwóch do lat dziesięciu.
Obok kary dyscyplinarnej można orzec dodatkowo obowiązek przeproszenia pokrzywdzonego. Orzekając ten obowiązek, sąd dyscyplinarny określa sposób jego wykonania, odpowiedni ze względu na okoliczności sprawy.
Karę pieniężną wymierza się w granicach od półtorakrotności do dwunastokrotności minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w dacie popełnienia przewinienia dyscyplinarnego.
Natomiast kara wydalenia z adwokatury pociąga za sobą skreślenie z listy adwokatów bez prawa ubiegania się o ponowny wpis na listę adwokatów przez okres 10 lat od dnia uprawomocnienia się orzeczenia kary wydalenia z adwokatury.
Wybór rodzaju kary oraz jej zakres zależy od składu sędziowskiego. Oczywistym jest, że przewinienia mniejszej wagi będą karane łagodniej, np. karą nagany lub karą pieniężną. Z kolei skrajnie niegodziwe zachowanie adwokata może spotkać się nawet z karą wydalenia z adwokatury.
Tajemnica adwokacka a sankcje karne
Kwestię odpowiedzialności karnej reguluje art. 266 § 1 KK. Zgodnie z tym przepisem każdy „kto, wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu na siebie zobowiązaniu, ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą zapoznał się w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną, społeczną, gospodarczą lub naukową, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2″. Istotnym jest, że ściganie sprawcy następuje dopiero po złożeniu wniosku przez pokrzywdzonego.
Treść ujawnianej informacji lub jej znaczenie dla sprawy klienta nie mają tu znaczenia. Każde wyjawienie informacji objętych tajemnicą jest przestępstwem. Waga wyjawionych wiadomości wpływa jedynie na ocenę stopnia społecznej szkodliwości czynu, a tym samym na wysokość orzeczonej kary.
Ujawnienie może polegać na ustnym lub pisemnym przekazaniu informacji, jej elektronicznego zapisu, jak również udostępnieniu w postaci nieutrwalonej, np. na ekranie smartfonu lub komputera. Do przestępstwa ujawnienia dochodzi w momencie zapoznania się z informacją objętą tajemnicą adwokacką przez inną osobę.
Nie będzie ujawnieniem udostępnienie informacji, która już wcześniej przez kogoś innego została ujawniona, np. upubliczniona poprzez publikację w Internecie.
Związane z tajemnicą adwokacją jest art. 225 § 3 Kodeksu postępowania karnego (dalej KPK), zgodnie z którym „jeżeli obrońca lub inna osoba, od której żąda się wydania rzeczy lub u której dokonuje się przeszukania, oświadczy, że wydane lub znalezione w toku przeszukania pisma lub inne dokumenty obejmują okoliczności związane z wykonywaniem funkcji obrońcy, organ dokonujący czynności pozostawia te dokumenty wymienionej osobie bez zapoznawania się z ich treścią lub wyglądem”. Przyjmuje się, że adwokat, który umyślnie zrezygnuje ze złożenia wyżej wskazanego oświadczenia popełnia przestępstwo z art. 266 § 1 KK.
Możliwość zwolnienia adwokata z tajemnicy zawodowej
Zgodnie z art. 180 § 2 KPK „osoby obowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej oraz tajemnicy Prokuratorii Generalnej, mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie decyduje sąd, na posiedzeniu bez udziału stron, w terminie nie dłuższym niż 7 dni od daty doręczenia wniosku prokuratora. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie”. Przepis ten zawiera dwa kryteria, od których kumulatywnego spełnienia uzależniona jest możliwość zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej:
- musi tego wymagać dobro wymiaru sprawiedliwości, oraz
- dana okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.
Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą zwolnienie z tajemnicy zawodowej adwokata powinno dotyczyć konkretnych okoliczności, o których świadek ma zeznawać. Rzeczą sądu, który orzeka w tym przedmiocie jest ocenić, czy okoliczności te spełniają wymogi art. 180 § 2 KPK, to jest czy są niezbędne dla wymiaru sprawiedliwości i nie mogą być ustalone na podstawie innego dowodu. Sąd Apelacyjny w Krakowie w postanowieniu z dnia 13 stycznia 2009 roku (sygn. II AKz 651/08) omawiając tę problematykę uznał, iż „zagadnienie zawodowej tajemnicy adwokackiej jest kwestią dużej doniosłości, warunkującą prawidłowe wykonywanie zawodu adwokata, zatem sprawowanie społecznie użytecznej obsługi prawnej społeczeństwa. Rzetelne wykonywanie adwokackich czynności zawodowych jest warunkowane zaufaniem klienta do adwokata. Gdyby tego zaufania nie było, klient wstrzymywałby się z przekazaniem adwokatowi informacji, które mogłyby go narazić na odpowiedzialność, nie tylko karną, a wtedy działanie adwokata nie byłoby adekwatne do stanu faktycznego, który je spowodował. Tak byłoby, gdyby zwolnienie z tajemnicy adwokackiej było przez sądy stosowane bez spełnienia ustawowych wymagań niezbędności dla wymiaru sprawiedliwości poznania faktów, o których wie adwokat i niezbędności jego zeznań z powodu niemożności poznania ich na podstawie innego dowodu (art. 180 § 2 k.p.k.). Nie chodzi o fakty, które prowadzący śledztwo chce z jakichkolwiek powodów poznać, ale o fakty niezbędne dla sprawiedliwości. Idzie też o wykazanie, że nie ma innych dowodów dla zbadania tych faktów. Gdyby warunki te były traktowane lekko, udzielenie zwolnienia z tajemnicy byłoby formalnością, a doniosła społecznie rola adwokatów zostałaby sprowadzona do funkcji informatorów organów ścigania opłacanych przez ich klientów. Zwolnienie z tajemnicy jest wyjątkiem od zasady możności odmówienia zeznań przez adwokata. Korzystanie z wyjątku powinno być uzasadnione, a wyjątku nie można dowolnie rozszerzać”.
Powyższe oznacza, że adwokat, który został zwolniony z tajemnicy adwokackiej na mocy postanowienia sądu, powinien wyjawić podczas przesłuchania wszystko co jest mu wiadome w danej sprawie. Co istotne, adwokat występujący w roli świadka nie możne zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej na podstawie art. 266 § 1 KK. Uzasadnia się to tym, iż w takim wypadku nie dochodzi do ujawnienia tajemnicy wbrew przepisom ustawy, lecz wręcz przeciwnie – na podstawie ustawy.
